जैवविविधता ही पृथ्वीवरील सर्व जीवसृष्टीची बेरीज आहे. मातीतील सर्वात लहान जिवाणूंपासून ते समुद्रातील सर्वात मोठय़ा व्हेलपर्यंत प्रत्येक वैयक्तिक जीवनरूप हा पृथ्वीच्या जैवविविधतेचा एक घटक आहे. पण जैवविविधता व्यक्तीवर थांबत नाही. जैवविविधता हे जीवसृष्टी आणि त्यांचा अधिवास यांचा संबंधही आहे. आपल्या जमिनीतील सूक्ष्म जैवविविधतेमुळे निरोगी, मुबलक आणि शाश्वत पिकांसाठी आवश्यक असणारी रासायनिक परिस्थिती निर्माण होते. कर्करोगाशी लढा देणारी बुरशी आणि वेदनाशामक झाडांच्या राळांसह निसर्गात अनेक नवीन औषधे आढळतात. जैवविविधतेला सर्वात मोठा धोका म्हणजे अधिवासाचा ऱहास, जमीन आणि समुद्रातील अन्न उत्पादनाशी संबंधित आहे. जैवविविधतेला जगण्यासाठी जागेची गरज असते. प्रत्येक जनावराला घराची गरज असते. ते घर म्हणजे जल, जमीन आणि जंगल. जेव्हा आपण जंगल काढून टाकतो आणि त्यांचे औद्योगिक उत्पादनाच्या जागेत रूपांतर करतो, तेव्हा आपण एकाच वेळी जीवन निर्मितीसाठी आवश्यक असलेला भूप्रदेश नष्ट करतो. आपण ज्या लँडस्केपवर अवलंबून आहोत, ते आपल्या स्वतःच्या अस्तित्वासाठी आहेत. कृषी जैवविविधता ही मृद व जलसंवर्धन, मृद सुपीकता राखणे, जीविताचे संवर्धन व वनस्पतींचे परागीभवन अशा परिसंस्था सेवाही करते, या सर्व गोष्टी अन्न उत्पादनासाठी व मानवी अस्तित्वासाठी आवश्यक आहेत. 250 ते 300 ज्ञात खाद्य वनस्पती प्रजातींपैकी 4 टक्के जातींपैकी केवळ 150 ते 200 जाती मानव वापरतो.
जैवविविधता आणि इकोसिस्टम सर्व्हिसेस (आय.पी.बी.ई.एस.) वरील आंतरशासकीय विज्ञान-धोरण मंचाच्या नवीन अहवालात जगभरातील वनस्पती, प्राणी, बुरशी आणि शेवाळ यांच्या वन्य प्रजातींचा अधिक शाश्वत वापर स्थापित करण्यासाठी नैसर्गिक आणि सामाजिक विज्ञानातील 85 अग्रगण्य तज्ञांनी त्याचे विश्लेषण केले आहे. मानवी कल्याणात योगदान देणाऱया जैवविविधता आणि परिसंस्थेचे कार्य शाश्वत राखले जावे, या दृष्टीने त्यांचा उपयोग केला जातो आहे. वन्य प्रजातींच्या शाश्वत वापरावरील हा अहवाल नैसर्गिक आणि सामाजिक विज्ञानातील 85 तज्ञांनी आणि 200 लेखकांनी 4 वर्षांच्या अखंड प्रयत्नांचा हा परिणाम आहे, ज्यात 6,200 हून अधिक स्त्राsतांचा समावेश आहे. या अहवालाचा सारांश जर्मनीतील बॉन येथील आय.पी.बी.ई.एस.च्या 139 सदस्य देशांच्या प्रतिनिधींनी जुलै महिन्याच्या पहिल्या आठवडय़ात मंजूर केला आहे. त्या क्षेत्रातील तज्ञांनी सूचित केल्याप्रमाणे काही तथ्यांचा शोध यामध्ये घेतलेला आहे.
जागतिक स्तरावरील सुमारे पन्नास हजारांपेक्षा जास्त मासे आणि भूपृ÷ाrय प्राण्यांच्याद्वारे अन्न, ऊर्जा, औषधे, साहित्य आणि इतर कारणांसाठी त्यांचा उपयोग केला जातो. वापरल्या जाणाऱया वन्य प्रजाती कमीतकमी 34 टक्के प्रजाती शाश्वतपणे वापरल्या जातात. आय.यू.सी.एन. रेड लिस्टमधील 10 वर्गीकरण गटांमधील 10,098 प्रजाती त्यामध्ये आहेत. सुमारे 7,500 जंगली माशांच्या प्रजाती आणि जलीय अपृ÷वंशी प्राणी यांचा थेट वापर जगभरातील लोक करतात. जंगली वनस्पतींच्या 31,100 प्रजाती, त्यापैकी 7,400 झाडे आहेत, बुरशीच्या 1,500 प्रजाती, जंगली झाडांच्या 7,400 प्रजाती, वन्य भूमी-आधारित अपृ÷वंशी प्राण्यांच्या 1,700 प्रजाती आणि जंगली उभयचर प्राणी, सरपटणारे प्राणी, पक्षी आणि सस्तन प्राण्यांच्या 7,500 प्रजाती अब्जावधी लोकांच्या गरजा भागवतात. मानवी अन्नासाठी सुमारे 10,000 वन्य प्रजातीची कत्तल केली जाते. अन्न सुरक्षेसाठी वन्य प्रजातींचा शाश्वत वापर करणे आणि जगभरातील ग्रामीण आणि शहरी भागात पोषण सुधारणेसाठी वन्य प्रजातींचा उपयोग केला जातो. सुमारे 70 टक्के जगातील गरीब लोक वन्य प्रजातींवर आणि त्यांनी वाढवलेल्या व्यवसायांवर थेट अवलंबून आहेत. वन्य प्रजातींचे निरीक्षण करण्यावर आधारित पर्यटन हे एक मुख्य कारण आहे. कोविड साथीच्या रोगापूर्वी, संरक्षित क्षेत्रांना जागतिक स्तरावर 8 अब्ज अभ्यागत मिळाले आणि दरवषी 600 अब्ज अमेरिकन डॉलर्सची निर्मिती झाली. पाचपैकी एक जण आपल्या अन्नासाठी आणि उत्पन्नासाठी रानटी वनस्पती, शेवाळ आणि बुरशी यांवर अवलंबून असतो, 2.4 अब्ज लोक स्वयंपाकासाठी इंधनाच्या लाकडावर अवलंबून आहेत आणि मासेमारी करणाऱया 120 दशलक्ष लोकांपैकी सुमारे 90 टक्के लोकांना छोटय़ा प्रमाणात मासेमारीचा आधार आहे.या अहवालात वन्य प्रजातींचा अवैध वापर आणि बेकायदेशीर व्यापार यावरही लक्ष दिले गेले आहे. वन्य प्रजातींमधील अवैध व्यापार हा बेकायदेशीर व्यापारातील तिसऱया क्रमांकाचा सर्वात मोठा वर्ग आहे. त्याचे वार्षिक मूल्य अंदाजे 199 अब्ज अमेरिकन डॉलर्सपर्यंत आहे. लाकूड आणि मासे हे वन्य प्रजातींमधील अवैध व्यापाराचे सर्वात मोठे प्रमाण आणि मूल्य आहे. वन्य प्रजातींच्या टिकाऊ वापरासंदर्भात विविध संदर्भात वापरली जाणारी धोरणे आणि साधने यांचा शोध अहवालात घेण्यात आला आहे. वन्य प्रजातींचा शाश्वत वापर हा अनेक स्थानिक लोक आणि समुदायांची ओळख आणि अस्तित्वाच्या केंद्रस्थानी आहे. या प्रथा आणि संस्कृती वैविध्यपूर्ण आहेत, परंतु निसर्गाला आदराने गुंतवून ठेवणे, जे घेतले जाते त्यासाठी प्रतिफळ देणे, कचरा टाळणे, कापणीचे व्यवस्थापन करणे आणि समुदायाच्या कल्याणासाठी वन्य प्रजातींच्या फायद्यांचे न्याय्य वितरण सुनिश्चित करणे हे एक सामान्य मूल्य आहे.
वनस्पती-उत्पादित कॅलरिंपैकी 50 टक्केपेक्षा जास्त कॅलरीसाठी तांदूळ, गहू आणि मका या केवळ तीन पिकांवर जग अवलंबून आहे. पण हजारो पर्यायी पिके याला पर्याय आणि पूरक ठरू शकतात. ज्वारी, बाजरी आणि क्वीनोआ ही अशी पिके आहेत, जी कठीण वातावरणात वाढू शकतात. पोषक तत्वांचे प्रमाण जास्त आहे आणि त्यांचे उत्पादन वाढविण्याची क्षमता आहे. पोषण शिफारशींनुसार फळे आणि भाज्या, शेंगदाणे आणि बियाणे यांचे उत्पादन लोकसंख्येच्या गरजेपेक्षा सुमारे 22 टक्के कमी होते. रानटी किंवा पारंपारिक शेती प्रणालीमध्ये उपलब्ध असलेली अनेक पौष्टिक फळे, भाज्या, शेंगदाणे आणि बियाणे चांगले ज्ञात नाहीत आणि पोषण सुधारण्यासाठी त्यांचा वापर केला जाऊ शकतो. जगातील तीनपैकी एक व्यक्ती सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या कमतरतेने ग्रस्त आहे आणि जवळजवळ दोन अब्ज लोक जास्त वजन किंवा लठ्ठ आहेत.
न्यूट्रास्युटिकल्स ही उत्पादने आहेत, जी पोषणाव्यतिरिक्त इतर देखील औषध म्हणून वापरली जातात. न्यूट्रास्युटिकल उत्पादनाची व्याख्या पदार्थ म्हणून केली जाऊ शकते, ज्याचा शारीरिक फायदा होतो किंवा जुनाट आजारापासून संरक्षण मिळते. फार्मास्युटिकल्सपेक्षा न्यूट्रास्युटिकल्सच्या प्रमुख फायद्यांमध्ये कमी किंवा कोणतेही प्रतिकूल परिणाम, आर्थिकदृष्टय़ा परवडणारे, सहज उपलब्ध, एकाधिक उपचारात्मक प्रभाव आणि मानवांची वैद्यकीय स्थिती सुधारून आरोग्य मूल्य वाढविणे समाविष्ट आहे. असोसिएटेड चेंबर्स ऑफ कॉमर्स अँड इंडस्ट्री (असोचेम) ऑफ इंडियाने प्रकाशित केलेल्या ‘इंडियन न्यूट्रास्युटिकल्स मार्केट आउटलूकः व्हिजन 2022’ मध्ये म्हटले आहे की, भारतीय न्यूट्रास्युटिकल्स मार्केट 2015 मधील 2.8 अब्ज डॉलरवरून 2022 पर्यंत 8.5 अब्ज डॉलरपर्यंत वाढण्याची शक्मयता आहे. जागतिक स्तरावर, न्यूट्रास्युटिकल्सला महत्त्व प्राप्त होत आहे आणि ते सामान्य ग्राहकांच्या आहाराचा एक भाग बनत आहेत. न्यूट्रास्युटिकल्सच्या वाढत्या वापराची प्रमुख कारणे म्हणजे, जीवनशैलीशी संबंधित आजारांच्या वाढत्या घटना, वाढते आयुर्मान आणि जीवनशैली निवडीमुळे अपुरे पोषण. शेतकऱयांना शेतीकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन बदलावा लागेल. शेतीच्या पारंपारिक स्वरूपाला काही किंमत नाही. लोकांच्या खाण्याच्या सवयी बदलत आहेत. हवामान बदलामुळे शेतीचा चेहरामोहराच आणखी बदलला आहे. नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित अडचणींवर मात करण्यासाठी, आम्हाला कृषी उत्पादनांच्या वन्य वाणांचे अनुकरण करावे लागेल. अशी अनेक उत्पादने आहेत, ज्यांना अद्याप मानवाने स्पर्श केला नाही. आपण आयुर्वेद, युनानी, सिद्ध आणि सोवा रंगपा यांनी संदर्भित केलेल्या कृषी पिकांचे अनुसरण केले पाहिजे. कांग, नाचणी, राल, साव, हळवी, वरी, कोद्रा, बाजरी, कुट्टू, राजगिरा, कुटकी, सानवा, चेना, बार्नियर्ड, बाजरी अशी अनेक पिके आहेत, जी जुनी पण नव्याने जोर देणारी पिके आहेत, ज्यांचे पोषण आणि आरोग्यात जास्त मूल्य आहे.
– डॉ.वसंतराव जुगळे
