भारतीय कृषी उद्योग क्षेत्रात कुक्कुटपालन हे सर्वात वेगाने वाढणाऱया क्षेत्रांपैकी एक आहे. अलीकडच्या काळात कुक्कुटपालनाची रचना आणि पोल्ट्री प्रक्रिया बदलत आहेत. हे क्षेत्र नवजात अवस्थेत आहे; तरीही आश्वासक सामाजिक आर्थिक घटक आणि वाढत्या प्रवेशामुळे हे क्षेत्र दुहेरी अंकी-वाढ नोंदवत आहे. भारतातील पोल्ट्री उद्योग हा 1960 च्या दशकापूर्वी मुख्यतः घरामागील उद्योग होता. सध्या 1.25 लाख कोटी रुपयांच्या वार्षिक उलाढालीसह एक रोमांचक कृषी व्यवसायात बदलला आहे. भारत हा जगातील दुसऱया क्रमांकाचा सर्वात मोठा अंडी आणि तिसऱया क्रमांकाचा ब्रॉयलर-चिकन उत्पादक देश आहे. ब्रॉयलरकडे ग्राहकांचा कल पाहता 90 टक्के ब्रॉयलर विक्री प्रथागत रिटेल चॅनेलवर केली जाते. 2010-2016 दरम्यान भारतीय पोल्ट्री मार्पेटमध्ये वाढता कल दिसून आला आहे. गेल्या पाच वर्षांत, भारतीय कुक्कुटपालन उद्योग 11.39 टक्क्याच्या सीएजीआरने वाढत आहे. भारतीय पोल्ट्री मार्पेट आंध्रप्रदेश, तामिळनाडू आणि तेलंगणा या राज्यांमध्ये मोठय़ा प्रमाणात केंद्रित आहे. पण, या उद्योगाला उच्च स्तरांवरचा फीड खर्च, अपर्याप्त परिवहन पायाभूत सुविधा, अपुरी शीत साखळी, कोंबडय़ावरचा रोगाचा प्रादुर्भाव यासारख्या समस्या भेडसावत आहेत.
पोल्ट्री इंटिग्रेटर्सने त्यांचे पोल्ट्री खाद्य किमतींवर अर्धवट नियंत्रण प्रस्थापित केले आहे. आणि ते याद्वारे पोल्ट्री उत्पादन सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित करत आहेत. चांगले फीड रुपांतरण प्रमाण (एफसीआर), फीड मिक्ससह चाचणी करणे, कोंबडय़ाचे मृत्यू दर व्यवस्थापन, उबवणुकीची क्षमता, कोंबडय़ाचे सरासरी दररोजचे वजन वाढविणे, निवड अंतर कमी करणे आणि इतर मापदंडामध्ये सतत सुधारणा करण्यामध्ये पोल्ट्री इंटिग्रेटर गुंतलेले आहेत.
2011 मध्ये भारतात अंडय़ांचे उत्पादन 66.50 अब्ज वरून 2014 मध्ये 78.49 अब्ज झाले. त्याचा सीएजीआर 5.68 टक्क्याच्या वर आहे. देशांतर्गत अंडय़ांच्या मागणीत दरवषी 4 टक्के ते 5 टक्के वाढ झाल्यामुळे दीर्घकालीन बाजारपेठेत वाढ अपेक्षित आहे. सध्या, भारतातील अंडी उत्पादन वार्षिक सुमारे 115000 दशलक्ष आहे. 2023 मध्ये अंडी विभागात 9.7 टक्क्यांची वाढ अपेक्षित आहे. 2022 मध्ये अंडी विभागातील प्रति व्यक्ती सरासरी प्रमाण 3.3 किलो असेल, अशी अपेक्षा आहे. 2023 पर्यंत भारतीय पोल्ट्री (ब्रॉयलर आणि अंडी) मार्पेट 16.5 टक्क्याच्या सीएजीआर वर आणि बाजार मूल्य बाजार 3,775 अब्ज रुपयापर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज आहे. 2021 मध्ये भारतीय पोल्ट्री बाजाराचा आकार रु. 1,749.9 अब्ज मूल्यापर्यंत पोहोचला आहे. 2027 पर्यंत अंदाजे 2,897.6 अब्ज रुपयांपर्यंत पोहोचण्यासाठी 2023-2028 च्या अंदाज कालावधीत 8.1 टक्क्याच्या सीएजीआरने उद्योगाची वाढ अपेक्षित आहे. सुगुणा फूड्स प्रायव्हेट लिमिटेड, आय. बी. ग्रुप, स्कायलाका हॅचरीज प्रा. लिमिटेड, वेंकीज (इंडिया) लिमिटेड, आर. एम. ग्रुप, भारती पोल्ट्री प्रा. मर्यादित. इतर भारतातील मुख्य उत्पादक आहेत. देशात कमी किमतीची प्रथिने उपलब्ध आहेत. भारतात पशुधनाचे योगदान जवळपास 12 टक्के आहे. मका आणि सोयाबीनचे उत्पादन भारतात मोठय़ा प्रमाणात आहे, ज्याचा उपयोग कुक्कुटांच्या खाद्यासाठी केला जातो. पोल्ट्रीमुळे ग्रामीण भागातील लोक अधिक पतवान बनतात. पुरवठा साखळीच्या एकात्मिक एकत्रीकरणामुळे ग्रामीण भागात पोल्ट्री मजबूत होत आहे. तथापि, कौटुंबिक पोल्ट्रीच्या उन्नतीसाठी पक्षांच्या जाती आणि पर्यायी मार्ग विकसित करण्यावर भर द्यावा लागेल.
निर्यातीसाठी अप्रयुक्त क्षमता आणि मूल्यवर्धित चिकन उत्पादने विकसित करणे आवश्यक आहे. पोल्ट्री प्रक्रिया, गोदाम, कोल्ड स्टोरेज, रेफ्रिजरेटेड वाहने आणि इतर पायाभूत सुविधांचा अभाव हे अडथळे दूर केले पाहिजेत. मका आणि सोयाबीनच्या भावातील चढ-उतारामुळे आवश्यक गुंतवणुकीसह हे क्षेत्र विकसित करण्याची हमी आणि वाजवी दरात खाद्य उपलब्ध होत नाही. त्यामुळे पोल्ट्रीच्या उपलब्धतेच्या समस्या निर्माण होतात. याशिवाय पोल्ट्रीची लहान अर्थव्यवस्था, तोटय़ाचा स्केल आणि जैवसुरक्षिततेचा अभाव किंवा अपरिभाषित मानके, येऊ घातलेली स्वस्त आयात, इतर सर्व संमस्यांप्रमाणेच गांभीर आहेत. भारतामध्ये, पोल्ट्री क्षेत्राच्या वाढीमध्ये अनेक घटक कारणीभूत आहेत. उत्पन्न आणि झपाटय़ाने विस्तारणारा मध्यमवर्ग, एकत्रितपणे उदयास आला आहे. एकात्मिक उत्पादन, बाजारपेठेतील संक्रमण उत्पादने आणि धोरणे, स्पर्धात्मक किमती सुनिश्चित करतात. सोयाबीन ही भारतातील भविष्यातील पोल्ट्री उद्योगाच्या वाढीची गुरुकिल्ली आहे. पुढे, रोग, देखरेख आणि नियंत्रण या क्षेत्राचे भवितव्यदेखील ठरवेल. सध्या उत्पादन आणि विपणन खर्च कमी करणे आवश्यक आहे. सध्या भारतातील असंघटित आणि घरामागील कुक्कुटपालन क्षेत्र अनेक भूमीहीन/अत्यल्पभूधारक शेतकऱयांसाठी सहाय्यक उत्पन्न मिळवण्याचे एक प्रभावी साधनदेखील आहे. आणि ग्रामीण गरिबांना पोषण सुरक्षादेखील प्रदान करते. ही उपलब्धी आणि विकास दर कायम आहेत. एव्हीयन इन्फ्लूएन्झा पोल्ट्री उद्योगासाठी एक गंभीर धक्का दशर्वत आहे. उपक्षेत्राची लवचिकता, खाजगी क्षेत्राची चिकाटी आणि वेळेवर सरकारचा हस्तक्षेप आवश्यक आहे. बाह्यता आणि चल अनेक असतात. अभूतपूर्व आणि अचानक असतात. अनुभवजन्य आणि सांख्यिकिय दोन्ही पद्धती असणे आवश्यक आहे. कोणतीही भविष्यसूचक गृहितके करताना याचा विचार केला जातो.
टेबल अंडी, अंडय़ाची पावडर, उबवणुकीची अंडी, एसपीएफ अंडी आणि थोडय़ा प्रमाणात जीवंत पोल्ट्री वस्तू निर्यात केल्या जातात. पक्षी आणि पोल्ट्री मास उत्पादनांचे सध्याचे निर्यात मूल्य बरोबरीचे आहे. 2020-21 मध्ये, भारताने 435 कोटी मूल्याच्या 2,55,686 टन पोल्ट्री उत्पादनांची निर्यात केली. निर्यात प्रामुख्याने उत्पादनाची स्पर्धात्मक किंमत, आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांची जवळीक आणि यशस्वी पॅथेजेनिक एव्हीएन इन्फ्लूएन्झा (एचपीपीआय) पासून मुक्ती यावर आधारित आहे. फार्मासुटीकल उद्योगासाठी संपूर्ण अंडय़ाची पावडर, ब्राईन आणि लोणचे युक्त अंडी, एग रोल, अंडय़ाच्या पट्टय़ा, अंडी सॉफ्ले, अंडी कटलेट, अंडी क्रेप आणि वॅफल्स, अल्बुमेन फ्लेक्स/रिंग्ज, जर्दी पावडर, अंडय़ातील नैसर्गिक पिवळा बलक, लेसिथिन, कोनाल्ब्युमिन आणि एव्हिडिनपासून रंगद्रव्य वापरले जाते. पोल्ट्रीच्या मूल्यवर्धित उत्पादन, जसे की, लायसोझाईम, शेल आणि शेल झिल्लीपासून डाय-कॅल्शियम फॉस्फेट आणि स्मोक्ड चिकन, चिकन पॅटीज, लांबलचक कापलेले पदार्थ, शेल्फ-लाईफ, पिठलेले आणि ब्रेड केलेले एनरोब केलेले उत्पादन, चिकन चंकलोना, चिकन सूप, चिकन इसेन्स, नगेट्स, कबाब, मीट स्प्रेड्स, मॅरीनेटेड ब्रेस्ट फिलेट, हॉटडॉग्स, प्रँकफर्टर्स, गिब्लेट, यकृत आणि यकृताचा अर्क, विमान उद्योगासाठी डिबोन केलेले मांस, चिकन गिझार्ड, लोणचे, फेदर मील, अखाद्य भागातून पोल्ट्री उप-उत्पादनाचे जेवण स्त्रोत म्हणून पोल्ट्री फीड इ. उत्पादन केले जाऊ शकते. हा उद्योग मध्यस्थांनी पकडून ताब्यात घेतला आहे. लहान पोल्ट्री युनिट्सना मोठय़ा पोल्ट्री युनिट्सच्या तुलनेत खूप त्याग करावा लागतो. लहान पोल्ट्री युनिट्सना स्थानिक बाजारपेठांवर अवलंबून राहावे लागते. ही विसंगती वाटाघाटीद्वारे दूर केली जाऊ शकते. भारतात काही कृषी औद्योगिक उपक्रम मध्यस्थांवर जास्त अवलंबून आहेत. विशेषतः कृषी क्षेत्र अशा मध्यस्थांवर अधिक अवलंबून आहे. लहान पोल्ट्री उत्पादन प्रक्रिया युनिट या प्रणालीला पर्यायी असतील, जे स्टार्टअप योजनांद्वारे विकसित केले जाऊ शकतात.
– डॉ. वसंतराव जुगळे
