कथाकथन ही एक कालातीत परंपरा आहे जी अगदी सुरुवातीपासून मानवी संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. भारतात, कथाकथनाला समाजात एक महत्त्वपूर्ण स्थान आहे, तिच्या समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण मौखिक परंपरा एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे जातात. पण, डिजिटल युगात, जिथे तंत्रज्ञान व्यापक झाले आहे, या प्राचीन भारतीय कथाकथन परंपरा विसरल्या जाण्याचा धोका आहे. तरीसुद्धा, या परंपरांचे पुनरुज्जीवन करण्यासाठी, त्यांना डिजिटल क्षेत्रात आणण्यासाठी आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी त्यांचे अस्तित्व सुनिश्चित करण्यासाठी चळवळ वाढत आहे.
भारताला कथाकथनाचा मोठा आणि गौरवशाली इतिहास आहे. रामायण आणि महाभारत या महाकाव्यांपासून ते पंचतंत्राच्या दंतकथांपर्यंत, या कथांनी शतकानुशतके भारतीय लोकांच्या सामूहिक कल्पनांना आकार दिला आहे. कथाकथनाची मौखिक परंपरा ज्ञान, सांस्कृतिक मूल्ये आणि नैतिक धडे एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीपर्यंत पोहोचवण्याचा मार्ग आहे. लोक कथाकाराच्या भोवती एकत्र जमत, उलगडलेल्या कथा ऐकत असताना त्यांनी समुदाय आणि एकतेची भावना वाढवली. पण, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि डिजिटल युगाच्या आगमनाने, पारंपरिक कथा सांगण्याच्या पद्धती मागे पडल्या आहेत. तरुण पिढी झटपट मनोरंजनाच्या जगात स्वत:ला मग्न करून स्क्रीन आणि गॅझेट्सकडे अधिकाधिक आकर्षित होत आहे. म्हणूनच, कथाकथनाची कला, जी एकेकाळी चैतन्यशील आणि जिवंत होती, ती हळूहळू लुप्त होत चालली आहे. यापैकी काही प्राचीन भारतीय कथाकथनाच्या पद्धती पाहूया.
1. हरिकथा कलाक्षेपम
हरिकथा कलाक्षेपम कथाकथनाची परंपरा तामिळनाडूमध्ये प्रचलित आहे. या परंपरेत कथा विलक्षण स्वरूपात सांगितली जाते. एकल कलाकार चप्पलक्कट्टाई नावाच्या लाकडी फळ्या वापरून कथा सांगतात आणि कथांमधील पात्रे साकारण्यासाठी आवाज बदलून बोलतात. या कथा मुख्यत: मीनाक्षी कल्याणम, सीता कल्याणम किंवा रुक्मिणी कल्याणमवर आधारित आहेत. या परंपरेची खास गोष्ट म्हणजे त्यातील संगीत, विविध विषयांचे ज्ञान आणि कथेला रंजक बनवण्यासाठी केलेला शब्दांचा वापर.
2. सिंगी छम्म
सिंगी छमचे भाषांतर ‘हिम सिंहांचे नृत्य’ असे केले जाते. सिक्कीममधील भुतिया समुदायातील लोक हिम सिंहाचे प्रतिनिधित्व करणारे पोशाख घालतात आणि सुंदर नृत्य करतात. हे नृत्य हिमदेवाला प्रसन्न करण्यासाठी केले जाते असे मानले जाते. हे आधुनिक नृत्य सहसा पन्ग्लाप्सूल उत्सवादरम्यान केले जाते. हा समुदाय याक नृत्य नावाचा एक समान नृत्य प्रकारदेखील सादर करतो जेथे ते हिमगाईसारखे कपडे घालतात आणि सुंदर नृत्य करतात.
3. थोलू बोमल्लट्टा
थोलू बोमल्लट्टा हा आंध्र प्रदेश राज्यातील लोकप्रिय लोकनाट्या कथाकथन प्रकार आहे. थोलू बोमल्लट्टाचे भाषांतर ‘सावलीपासून बनवलेल्या बाहुल्या’ असे केले जाते. या पपेट शोमध्ये तेलाच्या दिव्यांच्या सहाय्याने पांढऱ्या कापडाच्या पडद्यावर चामड्याच्या बाहुल्या दाखवल्या जातात. त्याचे कलाकार भटक्मया मनोरंजन करणाऱ्यांच्या गटाचा एक भाग आहेत जे वर्षभरात खेड्यापाड्यातून जातात आणि नृत्यगीत गातात, भविष्य सांगतात, ताईत विकतात, कलाबाजी करतात, माशांचे जाळे विणतात, स्थानिक लोकांच्या अंगावर गोंदकाम करतात आणि भांडी दुऊस्त करतात. हे कथाकथन करण्यासाठी हार्मोनियम, मृदंग इत्यादी वाद्यांचा वापर केला जातो. ही कला तिसऱ्या शतकापासून सुरू आहे आणि याचे कौशल्य आणि इतिहास खूप आकर्षक आहे.
4. बंगाल पतुआ
जर तुम्हाला भारतीय लोककलांचे कौतुक वाटत असेल तर तुम्ही मधुबनी, वारली किंवा गोंड हे ऐकले असेल. आपल्या देशातील लोककलांचे हे काही लोकप्रिय प्रकार आहेत. पण, भारतीय पारंपरिक कला या तीन प्रकारांपुरती मर्यादित नाही. पटुआचा कथाकथन कला हा भारतातील बहुसांस्कृतिक समुदायाचा साक्षीदार आहे. यात हिंदू आणि इस्लाम धर्मातील कलाकारांचा समावेश आहे. त्यांच्या धार्मिक पार्श्वभूमीवर आधारित, कलाकृती अनेक आकार घेते, परंतु कथाकथनाच्या या स्वरूपाचे महत्त्व समान आहे. गुऊपद आणि मोंटू चित्रकार यांची समकालीन चित्रे पश्चिम बंगाल राज्यातील वेगळ्या पटचित्र चित्रकला परंपरेतून आली आहेत. ही चित्रे पारंपरिकपणे कथा सांगण्यासाठी मदत म्हणून वापरली जात होती. कलाकार एका गावातून दुसऱ्या गावात प्रवास करायचे आणि अन्न किंवा पैशाच्या बदल्यात कथा कथन करायचे. आज, हे कलाकार संग्रहालये, हस्तकला प्रदर्शने आणि स्थानिक कला मेळ्यांमध्ये त्यांचे कार्य प्रदर्शित करतात.
5. सांझी-
मथुरेतील सांझी कला ही खरोखरच एक अनोखी कलाकृती आहे ज्यात उत्कृष्ट रचना आणि कागदात कापलेल्या गुंतागुंतीच्या चित्रांचे आकृतिबंध आहेत. ही प्रक्रिया पूर्ण करण्यासाठी कारागीर खास डिझाइन केलेली कात्री वापरतात. सांझी कला ही भगवान कृष्णाच्या जन्मगावी मथुरा येथील कथाकथनाची पारंपरिक कला आहे. ही अध्यात्मिक अभिव्यक्तीच्या उत्कृष्ट कलांपैकी एक मानली जाते. 16 व्या आणि 17 व्या शतकात ही कला वाढली, जेव्हा मंदिरांच्या भिंती आणि मजले सांझी आकृतिबंधांनी सजवलेले होते. सांझी हा शब्द संध्या या हिंदी शब्दापासून बनला आहे, संध्याकाळचा काळ ज्याच्याशी कला प्रकाराचा संबंध असतो. यामध्ये कागदी आकृती बनवून कथा कथन केले जाते. भारत हा भौगोलिकदृष्ट्या अमेरिका आणि रशियासारख्या देशांइतका मोठा नसावा. पण आपल्याकडे असलेली सर्वात मोठी शक्ती ही आपली संस्कृती, लोकसंख्या व इतिहास आहे. भारतामध्ये ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व असलेले अनेक कलाप्रकार आहेत ज्यांना जागतिक मान्यता मिळत नाही. तरीही, इंटरनेटच्या साहाय्याने, देशाच्या कानाकोपऱ्यात अस्तित्वात असलेल्या या कलाप्रकारांची माहिती आणि फोटो आपण सहज मिळवू शकतो. बाकी काही नाही तर कुतूहल म्हणून तरी आपण आपल्या सर्जनशील इतिहासाचा अभ्यास केला पाहिजे. एखाद्या खऱ्या कलाकारासाठी धनसंपत्तीपेक्षा जास्ती प्रेक्षकांची स्तुती, आशीर्वाद जास्त मौल्यवान असतात. शेवटी, प्राचीन भारतीय परंपरेतील कथाकथनाच्या कलेमध्ये डिजिटल युगात विलक्षण परिवर्तन होत आहे. तंत्रज्ञानाच्या वाढीमुळे कथाकथनाच्या पारंपरिक मौखिक पद्धतींना आव्हानांचा सामना करावा लागत असताना, या परंपरांचे पुनऊज्जीवन करण्याच्या हालचाली वाढत आहेत. डिजिटल स्क्रीन आणि तंत्रज्ञानाच्या या युगात, कथा सांगण्याची कला ही मानवी संबंध आणि कल्पनाशक्तीचा उद्धार करणारी आहे. या अनमोल परंपरेचा आदर करून डिजिटल युगाशी जुळवून घेत या अनमोल परंपरा आपण समाजमान्य कऊया व जतन कऊया, जेणेकरून कथाकथनाची शक्ती पुढील पिढ्यांसाठी आपले जीवन समृद्ध करत राहू शकेल.
-श्राव्या माधव कुलकर्णी
